Γαζής Άνθιμος [1758, 1764 πηγή Μηλιές Πηλίου – 1828, Ερμούπολη Σύρου]

---

Κληρικός και δάσκαλος συνέβαλε στην εκπαιδευτική προσπάθεια των λογίων της εποχής του, καθώς και στην οργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης. Ασχολήθηκε με την εκδοτική επιμέλεια, τη μετάφραση και τη συγγραφή μεγάλου αριθμού έργων και διετέλεσε εκδότης του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος, ενώ αργότερα υπήρξε αρχηγικό μέλος της Φιλικής Εταιρίας συμμετέχοντας ενεργά στα πολιτικά και στρατιωτικά δρώμενα του 1821.

Καταγόταν από φτωχή οικογένεια από τις Μηλιές του Πηλίου, όπου και γεννήθηκε. Οι γονείς του, Παναγιώτης και Μαρία Γκάζαλη, είχαν αποκτήσει εφτά ακόμη παιδιά. Ο Γαζής –του οποίου το κοσμικό όνομα ήταν Αναστάσιος– έμεινε ορφανός από πατέρα σε ηλικία τριών ετών. [ΘΗΕ, 1964: 139]

Θα διδαχθεί τα εγκύκλια μαθήματα στη γενέτειρά του κοντά στον Άνθιμο Παπαπανταζή καθώς και σε σχολείο της Ζαγοράς, ενώ στα δεκαέξι του χρόνια χειροτονείται διάκονος και τον επόμενο χρόνο πρεσβύτερος [Χατζηφώτης, 1965: 99]. Προκειμένου να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του μεταβαίνει στη Βυζίτσα του Πηλίου και εργάζεται ως δάσκαλος. Έπειτα από διάστημα ενός έτους αναχωρεί για την Κωνσταντινούπολη, όπου θα υπηρετήσει ως υπάλληλος και ιερέας στο Πατριαρχείο. Την ίδια περίοδο λαμβάνει το αξίωμα του αρχιμανδρίτη και μετονομάζεται Άνθιμος. [ΕΕΕ, 1983: 384]

Το 1789, με την οικονομική ενίσχυση του συγχωριανού του Αγγελή Μαρμαρά, μεταβαίνει στη Βιέννη για να συμπληρώσει τη μόρφωσή του. Μαθαίνει ξένες γλώσσες, μελετά φυσική και μαθηματικά και έρχεται σε επαφή με Έλληνες και ξένους λογίους. Στον κύκλο των γνωριμιών του θα ενταχθούν σταδιακά -μεταξύ άλλων και- οι Κοραής, Βιλλουασόν, Μπαρμπί ντυ Μποκάζ, Τήρς κ.α. [Χατζηφώτης, 1965: 103 και ΕΕΕ, 1983: 384]. Από το Μάιο του 1796 και με απόφαση της τοπικής ελληνικής κοινότητας διορίζεται προϊστάμενος στον ορθόδοξο ναό του Αγίου Γεωργίου της πόλης. [ΕΕΕ, 1983: 384]

Η ιερατική του δράση θα συνδυαστεί με εκτεταμένη εκδοτική δραστηριότητα. Μέσα στα επόμενα είκοσι περίπου χρόνια μεταφράζει και επιμελείται της έκδοσης μεγάλου αριθμού κειμένων κυρίως επιστημονικού, ιστορικού και γεωγραφικού περιεχομένου. Έτσι, στα 1799 μεταφράζει τηΓραμματική των φιλοσοφικών επιστημών του Άγγλου Μπέντζαμιν Μαρτέν για να ακολουθήσει η έκδοση αρκετών γεωγραφικών χαρτών και η επιμέλεια άλλων έργων, μεταξύ των οποίων η Χημική φιλοσοφία του Φουρκρουά (1802), η Σύνοψις των κωνικών τομών του Καϊλλε (1802) και η Επιτομή της Αστρονομίας του Λαλάντ (1803) [ΕΕΕ, 1983: 384]. Στα 1800 και για τα επόμενα δεκαπέντε περίπου χρόνια, ασχολείται με τη συγγραφή ενός λεξικού της ελληνικής γλώσσας. Για το σκοπό αυτό έρχεται σε επαφή με γνωστούς λογίους της Βιέννης και του Παρισιού, ανάμεσα στους οποίους οι Βιλλουασόν, Ροσσέττ και Αλτέρ. Τελικά, η προσπάθειά του ολοκληρώνεται με την έκδοση του έργου Λεξικόν Ελληνικόν σε τρεις τόμους (που θα κυκλοφορήσουν στα 1809, 1812 και 1816 αντίστοιχα). [ΘΗΕ, 1964: 140]

Οι ασχολίες του αυτές καθώς και λόγοι υγείας ανάγκαζαν το Γαζή να εγκαταλείπει συχνά τη Βιέννη πραγματοποιώντας σύντομες επισκέψεις κυρίως στον ελλαδικό χώρο [ΕΕΕ, 1983: 384]. Κάποιες πηγές μάλιστα τον φέρουν να παραιτείται της θέσης του εφημέριου κατά την περίοδο πριν τα 1807, οπότε βρίσκεται στις Μηλιές, για να προσκληθεί εκ νέου στην αυστριακή πρωτεύουσα το 1807 [Χατζηφώτης, 1965: 104]. Την ίδια χρονιά θα βρεθεί και στην Βενετία προκειμένου να επιμεληθεί της έκδοσης δύο συγγραμμάτων, της Ελληνικής Βιβλιοθήκης καθώς και της Γεωγραφίας του Μελετίου. [Χατζηφώτης, 1965: 104]

Στα 1811, με την υποστήριξη της Φιλολογικής Εταιρίας του Ιασίου, του μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου και τη συμβολή άλλων Ελλήνων λογίων, θα προβεί στην έκδοση του δεκαπενθήμερου περιοδικού Ερμής ο Λόγιος. Στο έντυπο αυτό -που κυκλοφορεί για πρώτη φορά την 1η Ιανουαρίου του εν λόγω έτους- δημοσιεύονταν μελέτες φιλολογικού, γλωσσικού και γενικότερου εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος, καθώς και κείμενα που αφορούσαν στα πνευματικά δρώμενα της κεντρικής Ευρώπης και των ελληνόφωνων περιοχών εν γένει. Συνεργάτες του στο περιοδικό ήταν μεταξύ άλλων οι Θεόκλητος Φαρμακίδης και Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, ενώ καθοδηγητικό και συμβουλευτικό ρόλο στην όλη προσπάθεια είχε ο Αδαμάντιος Κοραής. Ο Γαζής θα παραμείνει στην διεύθυνση έως και το Νοέμβριο του 1813 συνεχίζοντας, όμως, τη συνεργασία του με το περιοδικό μέχρι και το 1821, οπότε διακόπτεται η κυκλοφορία του. [ΕΕΕ, 1983: 384]

Παράλληλα, δραστηριοποιείται για την προώθηση άλλων κοινωφελών σκοπών πνευματικού περιεχομένου. Από το 1811 συμμετέχει με τον Γρηγόριο Κωνσταντά στην προσπάθεια για την δημιουργία ανώτερης σχολής στις Μηλιές του Πηλίου αναλαμβάνοντας να συγκεντρώσει τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους από κοινού με βιβλία και όργανα διδασκαλίας. Η ανέγερση του κτιρίου θα αρχίσει τελικά  στα 1814 με συνδρομές της ελληνικής κοινότητας της Βιέννης και εισφορές των κατοίκων  [Δημαράς, 1998: 330 και ΘΗΕ, 1964: 140-141]. Την ίδια περίπου περίοδο (1815) αναμειγνύεται ενεργά στην ίδρυση της Φιλομούσου Εταιρίας της Βιέννης, ενώ γνωρίζεται και με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Υπήρξε, επίσης, αντεπιστέλλον μέλος της Φιλολογικής Εταιρίας Βουκουρεστίου, που είχε ιδρυθεί από το φίλο και συνεργάτη του μητροπολίτη Ιγνάτιο. [Χατζηφώτης, 1969: 47]

Η περαιτέρω δράση του θα αποκτήσει σταδιακά και πολιτικό χαρακτήρα. Έχοντας παραιτηθεί από τη θέση του εφημέριου στο ναό του Αγίου Γεωργίου (Οκτώβριος 1815), αναχωρεί στα 1816 για την Οδησσό πιθανότατα με σκοπό να εξασφαλίσει συνδρομές για τη σχολή του Πηλίου. Εκεί, παρά τις αρχικές του αντιρρήσεις θα μυηθεί από τους Σκουφά και Τσακάλωφ στην Φιλική Εταιρία για να λάβει γρήγορα σημαντική θέση στην ιεραρχία του κινήματος [Δημαράς, 1998: 379]. Θα ακολουθήσει επίσκεψή του στην Κωνσταντινούπολη για να προβεί εν συνεχεία σε διετή περιοδεία στον ελλαδικό χώρο (1817-18) -αρχικά στη Φωκίδα και κατόπιν σε περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας- ως απεσταλμένος των Φιλικών. [ΕΕΕ, 1983: 385]

Η δράση του θα συνεχιστεί τα επόμενα χρόνια στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου έχοντας κατηχήσει πολλούς οπλαρχηγούς της ευρύτερης περιοχής, θα κηρύξει τελικά την 1η Μαίου του 1821 την επανάσταση στις Μηλιές και κατόπιν σε άλλες περιοχές του Πηλίου [Χατζηφώτης, 1969: 94]. Ωστόσο, γρήγορα το κίνημα καταστέλλεται και ο Γαζής μεταβαίνει στην Σκιάθο κι εν συνεχεία στην Πελοπόννησο για να λάβει μέρος στις πρώτες Εθνοσυνελεύσεις ως εκπρόσωπος της Θεσσαλίας. Τα επόμενα χρόνια θα εκλεγεί από το βουλευτικό σε επιτροπή επιφορτισμένη με την ευθύνη της διευθέτησης στρατιωτικών ζητημάτων (Μάιος 1824)  και αργότερα σε αντίστοιχη πενταμελή επιτροπή  με σκοπό την οργάνωση της εκπαίδευσης (Ιούλιος 1824). [Χατζηφώτης, 1965: 124-25 και ΕΕΕ, 1983: 385]

Προς το τέλος της ζωής του ο Γαζής στρέφεται στην εκπαίδευση αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση σχολής στην Τήνο και κατόπιν στην Ερμούπολη της Σύρου [Δημαράς, 1998: 379]. Εκεί, θα πεθάνει τελικά στις 28 Νοεμβρίου (10 Δεκεμβρίου) του 1828. Με τη διαθήκη του κληροδοτεί τμήμα της περιουσίας του στη σχολή που ο ίδιος είχε ιδρύσει στις Μηλιές. [ΘΗΕ, 1964: 141 και Χατζηφώτης, 1965: 125] 
 

Εργογραφία

---

• Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών του Μπεντζαμίν Μαρτέν, Βιέννη, 1799
• Άτλας περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας, Βιέννη, 1800
• Carte de la Grece ή Πιναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, 1800
• Πίναξ Γεωγραφικός της Ευρώπης, 1807
• Πίναξ γεωγραφικός της Ασίας, 1807
• Πίναξ γεωγραφικός της Αμερικής, 1807
• Πίναξ γεωγραφικός της Αφρικής, 1807
• Ελληνική Βιβλιοθήκη, Βενετία, 1807
• Λεξικόν Ελληνικόν, Α΄ τόμος, Βενετία, 1809
• Λεξικόν Ελληνικόν, Β΄ τόμος, 1812
• Μαγνησία, 1814
• Λεξικόν Ελληνικόν, Γ΄ τόμος, 1816

Επίσης, ο Άνθιμος Γαζής επιμελήθηκε την έκδοση των παρακάτω έργων:

• Αδολεσχία Φιλόθεος του Ευγένιου Βούλγαρη, Βιέννη, 1801
• Εις δόξαν Πατρός, Υιού και Αγ. Πνεύματος, του ενός Θεού, Βιέννη, 1801
• Λογική του Κοντιγιάκ σε μετάφραση Δ.Φιλιππίδη, Βιέννη, 1801
• Εγχειρίδιον συμβουλευτικόν περί φυλακής των πέντε αισθήσεων του Νικόδημου Αγιορείτου, Βιέννη, 1801
• Χημική Φιλοσοφία του Φουρκρουά σε μετάφραση Ηλιάδη Θεοδόσιου Βιέννη, 1802
• Επιτομή Αστρονομίας του Λαλάνδ σε μετάφραση Δανιήλ Φιλιππίδη, Βιέννη, 1802
• Σύνοψις των κωνικών τομών Γουίδωνος του Γρανδή σε μετάφραση του Γερμανού Σπαρμιώτη, Βιέννη, 1802
• Ακολουθία των μαρτύρων Μανουήλ, Σαβέλ και Ισμαήλ, Βιέννη, 1803
• Αναλυτική πραγματεία των κωνικών τομών του Καϊλλέ, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Κούμα, Βιέννη, 1803
• Γεωγραφία του Νικ. Θεοτόκη, Βιέννη, 1804
• Ιστορία Καρόλου του ΙΒ΄ Βασιλέως της Σουηδίας του Βολταίρου σε μετάφραση του Κ.Τζιγαρά, Βιέννη, 1806
• Γεωγραφία του Μελετίου Μήτρου, Βενετία, 1807

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

• Δημαράς Κ. (1998), Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα.
• [ΕΕΕ =] Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, (1983), τόμος 2.
• Ενεπεκίδης Π. (1967), Κοραής - Κούμας – Κάλβος. Αν.Γαζής, Ούγος Φώσκολος, Αν.Δάνδολος, Β.Κοπιτάρ. Ελληνικός τύπος και τυπογραφεία της Βιέννης 1790-1821, Αθήνα.
• [ΘΗΕ =] Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, (1964), Αθήνα, τόμος 4.
• Καράς Γ. (1981), "Άνθιμος Γαζής (1758-1828) ", Φυσικός Κόσμος, 78: 17-19.
• Κουμαριανού Αικ. (1964), "Άνθιμου Γαζή ‘Λεξικόν Ελληνικόν’. Ιστορία μιας λεξικογραφικής προσπάθειας", Ερανιστής, 2: 163-186.
• Λάϊος Γ. (1965), "Τρεις Θεσσαλοί της Βιέννης", Θεσσαλικά Χρονικά. Έκτακτος έκδοσις: 770-776.
• Μουγογιάννης Γ. (1973), "Άνθιμος Γαζής (1758-1828) ", Μορφαί Μαγνησίας, Βόλος.
• Χατζηγιάννης Δ. (1959), "Θεσσαλοί λόγιοι", Θεσσαλικά Χρονικά, 7-8: 287-305.
• Χατζηφώτης Ιω., (1965), "Άνθιμος Γαζής", Ανάλεκτα, 14: 97-129.
• Χατζηφώτης Ιω., (1969), Άνθιμος Γαζής (1758-1828). Νέα θεώρησις της ζωής και του έργου του, με επιλογή κειμένων του και δεκαέξι πίνακες, Αθήνα.