το αισθάνεσθαι οδηγεί στο ερώτημα πώς γεννώνται στον άνθρωπο τα αισθήματα, ερώτημα που έμεινε αναπάντητο από τους μεταφυσικούς. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην θεωρεί ότι τα αισθήματα διεγείρονται από τη προσβολή των εξωτερικών σωμάτων. Και ενώ μπορούμε να εξηγήσουμε τη γένεση των αισθημάτων της αφής και της γεύσης, είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε τη γένεση των αισθημάτων όσφρησης, ακοής και όρα­σης, διότι τα ενεργούντα σώματα δεν έρχονται σε άμεση επαφή με τα αισθητήρια μας. Κατά το Λώκιο έρχονται προς εμάς μόρια των εξωτερικών σωμάτων, προσβάλ­λοντα τα όργανα των αισθητηρίων μας και δημιουργούν στον εγκέφαλό μας κάποι­ες κινήσεις, οι οποίες στη συνέχεια διεγείρουν τα αισθήματα, δεδομένου ότι είναι αδύνατο να εννοήσουμε ότι ένα σώμα ενεργεί πάνω σε κάποιο άλο χωρίς επαφή και μετά την επαφή χωρίς ώθηση. Οι Χημικοί θεωρούν ότι η διαφορά των αισθημάτων της γεύσης γεννιέται όχι από την επαφή των σωμάτων στη γλώσσα, αλά από τα δι­άφορα άλατα που βρίσκονται στα γευστά σώματα και πλήττουν τα αισθητή ρια της γεύσης, διεγείροντας ανάλογα αισθήματα. Ο Χαρτλεής θεωρεί ότι τα εξωτερικά σώματα προκαλούν παλμούς πάνω στα νεύρα και αυτοί μεταφέρουν την ενέργεια των σωμάτων στον εγκέφαλο. Η απόσπαση όμως των μορίων των σωμάτων είναι δημιούργημα φαντασίας, επειδή κατά τους φυσικούς τα σώματα είναι αδρανή και εί­ναι αδύνατον τα μόρια να αποσπώνται μόνα τους από αυτά. Και αν θεωρήσουμε ότι υπάρχει κάποια δύναμη αποσπαστική στα σώματα, σύμφωνα με το αξίωμα της φυσικής, σε κάθε σώμα υπάρχει δύναμη ελκτική, οπότε οι δύο αυτές δυνάμεις είτε είναι ίσες μεταξύ τους είτε άνισες. Αν είναι ίσες καμία από αυτές δεν θα μπορούσε να έχει αποτέλεσμα, διότι η μία θα εκμηδένιζε την άλη. Αν είναι άνισες και η ελκτική είναι μεγαλύτερη, αυτή θα εκμηδένιζε την αποσπαστική. Αν η αποσπαστική είναι μεγα­λύτερη, τότε τα σώματα θα έπρεπε να εξαφανιστούν, πράγμα που μέχρι σήμερα δεν έχει συμβεί. Η υπόθεση της προσβολής των μορίων των σωμάτων στα αισθητήριά μας δε σημαίνει ωστόσο μόνο αποσπασμό αλά και κίνηση προς κάθε ευθυβολία και ίσως κίνηση ισοταχή, καταγράφουσα σφαίρα. Όλοι σχεδόν οι μεταφυσικοί και οι φυσιολόγοι τείνουν να θεωρήσουν τα νεύρα ως αγωγούς ή σωλήνες γεμάτους νευρι­κό ρευστό. Και δέχονται ότι μόλις γίνει η προσβολή των σωματίων στα πέρατα των νεύρων των πέντε αισθητηρίων, κάποια κίνηση διαπορθμεύεται στον εγκέφαλο δια μέσου του νευρικού ρευστού, η οποία στην ψυχή γίνεται αίσθημα. Όταν το αίσθημα γεννιέται, τα μέλη των ζώων κινούνται με την επενέργεια αυτού του λεπτότατου ρευστού, που κινείται δια μέσου των τριχοειδών σωληναρίων των νεύρων και από τα εξωτερικά όργανα των αισθήσεων μέχρι τον εγκέφαλο και από τον εγκέφαλο προς τους μυώνες, άποψη που δέχεται και Νεύτων. Όμως τα αντικείμενα των πέντε αισθητηρίων είναι όχι μόνο διαφορετικής φύσης αλά και αμέτρου διαφοράς. Ώστε πώς είναι δυνατόν όντα τόσης αχανούς διαφοράς να ενεργούν προς ένα και το αυτό ον: το νευρικό ρευστό ή τις νευρώδεις ίνες και να εκτελούν ένα και το αυτό αποτέ­λεσμα, το αίσθημα στην ψυχή; Καθότι το νευρικό ρευστό είναι παχύ και πορώδες, όπως τα απτά σώματα είτε λεπτότατο, όπως οι ακτίνες, το θερμογόνο, το ηλεκτρικό ρευστό. Στην πραγματικότητα από κάθε σώμα εκρέει και εισρέει ακαταπαύστως και προς κάθε ευθυβολία ένα ρευστό, το πανταχηκίνητο. Το προερχόμενο από τα αυτόφωτα πανταχηκίνητο λέγεται φωτογόνο και είναι το αυτό με το προερχόμενο από τα ετερόφωτα ή σκιερά σώματα. Η ψυχή μας αντιλαμβάνεται δια των νεύρων την προσβολή αυτού του ρευστού και αυτό είναι αίσθημα. Επομένως ένα και το αυτό ρευστό, το πανταχηκίνητο, ενεργεί προς την ψυχή και εκτελείται ένα και το αυτό αποτέλεσμα, το αίσθημα. Και αν το πανταχηκίνητο εισέλθει από τα φωτεινά σώματα, το αποτέλεσμα είναι φως ή χρώματα, αν εισέλθει από τα ηχητικά είναι ήχος, από τα οσφραντά ευωδία ή δυσωδία, από τα γευστά χυμοί, από τα απτά απτές ποιότητες. Και επειδή το πανταχηκίνητο φτάνοντας στις θηλές των νεύρων δεν στέ­κεται εκεί αλά προχωρεί μέχρι τον εγκέφαλο, η μετοχέτευση αυτής της προσβολής δεν είναι τίποτε άλο παρά εξακολούθηση της οδοιπορίας του ίδιου ρευστού. Και επειδή όλες οι προσβολές του πανταχηκίνητου από τα σώματα αναφέρονται στα πέ­ντε αισθητήριά μας, οι αναγόμενες στο αυτό αισθητήριο πρέπει να είναι του αυτού είδους και διαφορετικές οι αναγόμενες στα διάφορα.