Βιογραφίες

Θεοτόκης Νικηφόρος [1731, Κέρκυρα – 1800, Μόσχα]

Ο Νικηφόρος Θεοτόκης γεννήθηκε το 1731 στην ΚέρκυραΈλαβε εγκύκλια μόρφωση δίπλα στον ιερομόναχο Ιερεμία Καββαδίατον ίδιο άνθρωπο που υπήρξε δάσκαλος και του Ευγένιου ΒούλγαρηΣε ηλικία 18ετώνπερίπουαναχωρεί για την Ιταλία όπου παρακολουθεί μαθήματα στα πανεπιστήμια της Πάντοβα και της Μπολώνια. [ΣτοιχείαΒ': 242] Το αντικείμενο των σπουδών του είναι τα μαθηματικά και η φυσική φιλοσοφίαΌπως φαίνεται από τις αναφορές του στα Στοιχεία Φυσικής,μεταξύ των δασκάλων του συγκαταλέγονταν ο Giovani Poleni (1683-1761) και ο Eust. Zanotti (1729-1782). Ο πρώτος ήταν καθηγητής αστρονομίαςφιλοσοφίας και πειραματικής φυσικής στο πανεπιστήμιο της ΠάντοβαΉταν οπαδός του Καρτέσιου και ασχολήθηκε με την αρχιτεκτονική και την αρχαιολογίαΚοντά του ο Θεοτόκης είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει πειράματα που είχαν σχέση με τη διαμάχη περί της υπάρξεως της vis viva. Ο δεύτερος γεννήθηκε και έζησε στην ΜπολώνιαΑσχολήθηκε με τα μαθηματικάτην αστρονομία και την υδροστατικήΘεωρούνταν ειδικός στα αντιπλημμυρικά έργαΥπό την καθοδήγησή του ο Θεοτόκης έκανε αστρονομικές παρατηρήσεις από το αστεροσκοπείο της Μπολώνια. [Στοιχεία: 264, σημ. (α)] Εκτός από αυτές τις πληροφορίεςωστόσο —τις οποίες αντλούμε από το έργο του ίδιου του Θεοτόκη— δεν γνωρίζουμε άλλες λεπτομέρειες για την παραμονή του στην Ιταλία και τις σπουδές που πραγματοποίησε εκεί.

Το 1754, ο νεαρός Νικηφόρος επιστρέφει στη γενέτειρά τουΔεν είναι σαφές κατά πόσον ισχύει η άποψη της βιογράφου του Ζωής Μουρούτη-Γκενάκου ότι "από της εποχής ταύτης προσωπικήν αγωνίαν του Θεοτόκη και κύριον σκοπόν του έργου του απετέλεσεπώς θα ηδύναντο οι υπόδουλοι Έλληνες ν' ασκηθούν εις τα ‘στοιχεία' των επιστημών και να παρακολουθήσουν την πρόοδον της Ευρώπης". [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 8] Το βέβαιο είναι ότι επιστρέφοντας στην πατρίδα του αποφασίζει να ιδρύσει σχολείο που θα παρέχει ανώτερη μόρφωσηΠιθανόν δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι μόλις τέσσερα χρόνια νωρίτεραμε το θάνατο του Δαμοδούέπαψε να λειτουργεί η σχολή που είχε ιδρύσει εκείνος στα Χαβριάτα της ΚεφαλονιάςΑρχικά ο Θεοτόκης παρέδιδε μαθήματα στο σπίτι τουΤο "Κοινόν Φροντιστήριον—κοινοτικό σχολείο του οποίου ανέλαβε την οργάνωση και τη διεύθυνση— άρχισε να λειτουργεί το 1758, και για την ίδρυσή του συνεργάστηκε με τον παλιό του δάσκαλο Ιερεμία ΚαββαδίαΣύμφωνα με μαρτυρία του Γενικού Προβλεπτή Francesco Grimani, το 1759, "ήνοιξεν η Σχολή της Κοινότητος υπό την διεύθυνσιν κυρίως ενός νέου μοναχού Έλληνος του πατρός Νικηφόρου Θεοτόκη. […] Αυτός ο μοναχός εσπούδασεν εις το Πατάβιον και εις την ΒονωνίανΕπέστρεψεν προ πέντε ετών με το κύρος του επιστήμονος και ήρχισεν αμέσως να διατηρή είδος ιδιωτικής σχολής εις την κατοικίαν του." [ό.π.: 3] Ήδη από τα μαθήματα που παρέδιδε κατ' οίκονο Νικηφόρος φρόντιζε να ρίξει ιδιαίτερο βάρος στη διδασκαλία της φυσικής φιλοσοφίας και των μαθηματικών "κατά το σύστημα των νεωτέρων". Η διδασκαλία αυτή συστηματοποιήθηκε στο "Κοινόν Φροντιστήριον", όπως πιστοποιείται από το πρόγραμμα σπουδών και τα μαθηματάρια που σώζονται από εκείνη την εποχήΠαράλληλαο Ιερεμίας Καββαδίας ανέλαβε τη διδασκαλία των γραμματικών μαθημάτων και της μεταφυσικήςενώ ιταλόφωνοι δάσκαλοι ανέλαβαν τη διδασκαλία της λατινικής γλώσσας και γραμματείας. [ό.π.: 85-101]

Ο Θεοτόκης αποτελεί τυπικό δείγμα λογίου πουμετά τις σπουδές του στα ιταλικά πανεπιστήμιαεπιστρέφει στη γενέτειρά του και επιδιώκει να κερδίσει την αναγνώριση της τοπικής κοινωνίας μέσω του διδακτικού του έργουΗ διδασκαλία των σύγχρονων μαθηματικών και της φυσικής φιλοσοφίας περιβάλλει το Νικηφόρο με την αίγλη της νεωτερικότητας και ενισχύει το πνευματικό του κύροςΤυπική,όμως είναι και η ανατολικοστρεφής του τάσηΕνώ ακόμα διευθύνει το σχολείο που ίδρυσε ο ίδιος δέχεται πρόσκληση από τον πατριάρχη Ιωαννίκιο να αναλάβει τη σχολαρχία της Αθωνιάδαςη οποία έπαψε να λειτουργεί λίγο μετά την αποχώρηση του ΒούλγαρηΗ βιογράφος του αποδίδει την πρόσκληση στην εξάπλωση της φήμης του ως δασκάλου των επιστημώνΠαράλληλαόμωςεπισημαίνει ότι το πρόσωπο που μεσολάβησε στους πατριαρχικούς κύκλους για την ανάθεση της αποστολής στο Θεοτόκη δεν είναι άλλος από το φαναριώτη"πρίγκηπαΓρηγόριο Γκίκαπροστάτη και του άλλου σημαντικού λογίου της εποχής Ευγένιου ΒούλγαρηΔεδομένουμάλισταότι οι συνεννοήσεις γίνονται το διάστημα 1761-1762, κατά το οποίο ο Γκίκας έχει στενότατες σχέσεις με το Βούλγαρηδεν μπορούμε να αποφύγουμε την υπόθεση ότι το πρόσωπο που βρίσκεται πίσω από αυτά τα σχέδια είναι ο ίδιος ο ΒούλγαρηςΜε παρέμβασηωστόσοτου πρώην πατριάρχη Σεραφείμο οποίος εκείνη την εποχή μονάζει στο Όροςτα σχέδια αυτά ματαιώνονταιγια άγνωστους λόγους. [Στοιχεία: "Αφιέρωσις"] Παρ' όλα αυτάο Θεοτόκης εγκαταλείπει την Κέρκυρα και μεταβαίνει στην Κωνσταντινούποληόπου τον βρίσκουμε να φιλοξενείται στον οίκο του Γκίκα μαζί με τον συντοπίτη του Ευγένιο.

Λεπτομέρειες για την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη δεν έχουμεΟύτε καν τον ακριβή χρόνο της άφιξης και της αναχώρησής του από την πόληΤο βέβαιο είναι ότι όταν ο Γρηγόριος Γκίκας διορίζεται ηγεμόνας της Μολδαβίας ο Θεοτόκης μεταβαίνει για ένα σύντομο διάστημα στο Ιάσι προκειμένου να αναλάβει τη σχολαρχία της υπό αναδιάρθρωση ηγεμονικής ακαδημίαςΓνωρίζουμε ότι το 1764 —έτος διορισμού του Γκίκα— στην ακαδημία διδάσκονται τα μαθηματικά του Θεοτόκη. [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 12] Γνωρίζουμεόμως,επίσης ότι το 1765 η σχολαρχία ανατίθεται στον Ιώσηπο ΜοισιόδακαΣυνεπώςο Θεοτόκης παρέμεινε στα καθήκοντά του για λιγότερο από ένα χρόνο και αναχώρησεγια άγνωστους λόγουςγια τη ΛειψίαΤην ίδια εποχή βρίσκεται στο Βουκουρέστι καιπιθανώςστο Ιάσι ο Βούλγαρηςο οποίος επίσης αναχωρεί για τη ΛειψίαΈπαιξε η πιθανή συνάντησή τους κάποιο ρόλο στην απόφαση του Θεοτόκη να εγκαταλείψει το ΙάσιΟ ίδιος δηλώνει ότι η εσπευσμένη μετάβασή του στη Λειψία έγινε με σκοπό την έκδοση των Στοιχείων Φυσικής.Και ο Ευγένιοςόμωςγια παρόμοιους λόγους πήγε στη Λειψία.

Ο Θεοτόκης έμεινε στη Λειψία για δύο περίπου χρόνια και επιμελήθηκεπράγματιτην έκδοση της Φυσικής τουΌπως φαίνεται από μια αναφορά του στο δεύτερο τόμο του έργουτο διάστημα αυτό είχε την ευκαιρία να εντρυφήσει στη φυσική φιλοσοφία της εποχής τουΑυτό τον βοήθησε να εμβαθύνει στην κατανόηση ορισμένων ζητημάτων της πειραματικής φυσικής και να επιφέρει τις αναγκαίες βελτιώσεις στο σύγγραμμά του. [ΣτοιχείαΒ': 242] Το 1767, ωστόσο —έτος που εκδίδεται ο δεύτερος τόμος των Στοιχείων— τον συναντάμε πάλι στην Κωνσταντινούποληφιλοξενούμενο του Γρηγορίου Γκίκαο οποίος έχει απομακρυνθεί από το αξίωμα του ηγεμόνα της Μολδαβίας.Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίεςο Νικηφόρος ανέλαβε την επιμέλεια του γιου του φαναριώτη άρχοντα και ασχολήθηκε με φιλολογικές μελέτεςΑποτέλεσμα αυτών των μελετών ήταν η σύνταξη του έργου του Σειρά ενός και πεντήκονοτα υπομνηματιστών εις την οκτάτευχον και τα των Βασιλειών, το οποίο εξέδωσε λίγα χρόνια αργότερα στη ΛειψίαΤο φθινόπωρο του 1768 ο Γκίκας διορίζεται ηγεμόνας της Βλαχίας και αναχωρεί για το ΒουκουρέστιΕίναι πιθανό ότι λίγο αργότερα αναχωρεί και ο Θεοτόκης για τη Λειψία. [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 14-18]

Το 1770 ο Νικηφόρος βρίσκεται στη Λειψίαόπου "συνηντήθη μετά του ΕυγΒουλγάρεωςΟύτος τον έφερε εις επαφήν μετά των πανεπιστημιακών κύκλων της πόλεως." [ό.π. 18] Δεν έχουμε καμία ένδειξηωστόσοότι ασχολείται με τις επιστήμεςΦαίνεται ότι η βασική του μέριμνα τα τέσσερα και πλέον χρόνια που έμεινε εκεί ήταν η έκδοση τριών έργων θεολογικού περιεχομένουΤο 1769μεταφράζει από τα λατινικά και εκδίδει το Πόνημα χρυσούν Σαμουήλ Ραββί του Ιουδαίου,έργο το οποίο αποβλέπει στον προσηλυτισμό των Ιουδαίων στην ΟρθοδοξίαΤον επόμενο χρόνο εκδίδεται με δική του επιμέλεια το έργο Ισαάκ του Σύρου τα ευρεθέντα Ασκητικά. Το έργο αποτελεί βοήθημα που απευθύνεται στους μοναχούς όλων των κοινοτήτων με στόχο να αποτελέσει "παντός ασκητικού μαθήματος άριστον παιδευτήριον". [ό.π.: 20] Τέλοςτο 1772 ολοκληρώνει τη φιλολογική επιμέλεια των πατερικών σχολίων στην Οκτάτευχο και εκδίδει τους δύο τόμους της Σειρά ενός και πεντήκονοτα υπομνηματιστών εις την οκτάτευχον και τα των Βασιλειών.

Το σοβαρότερο περιστατικό που συνέβηόμωςκατά την παραμονή του στη Λειψία είναι η εκλογή του στο θρόνο του αρχιεπισκόπου ΦιλαδελφείαςΗ εξέλιξη του περιστατικού περιγράφεται από μια σειρά επιστολών που αντάλλαξε με τους εκπροσώπους της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας και η οποία κατέληξε στην οριστική παραίτησή του από το αξίωμα δίχως να έχει αποδεχτεί ποτέ την εκλογή του.Τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν την αποφασιστικότερη καμπή στη σταδιοδρομία του κερκυραίου λογίου.

Η ελληνική κοινότητα της Βενετίας ιδρύθηκε το 1498, έτος κατά το οποίο οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της πόλης έλαβαν άδεια από την ανώτατη ενετική αρχήτο Συμβούλιο των Δέκανα ιδρύσουν δική τους ΑδελφότηταΗ κοινότητα συγκροτήθηκε ως Αδελφότης του Αγίου ΝικολάουΤο 1573εγκαινιάστηκε ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίουο οποίος αποτέλεσε το πνευματικό κέντρο της κοινότητας. "Το Πατριαρχείον της Κωνσταντινουπόλεωςμε την πάροδον του χρόνουαντελήφθηότι η ελληνική κοινότης της Βενετίας είχεν ασυγκρίτως μεγαλυτέραν ανάγκην ποιμενάρχου και λόγω της θέσεώς της και λόγω των εκεί διαμενόντων πολλών χιλιάδων ΕλλήνωνΔιά να περιβάλη δε με μεγαλυτέραν δύναμιν την ορθόδοξον Εκκλησίαν της Βενετίας και δια να προσδώση περισσότερον κύρος εις τον πνευματικόν αρχηγόν τηςμετέθεσε δια Συνοδικής εγκυκλίου την έδραν της Αρχιεπισκοπής Φιλαδελφείας εις τον ορθόδοξον ναόν του αγίου Γεωργίου Βενετίας." [Κούκκου, 1973: 51-52] Έκτοτε ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας ήταν πατριαρχικός έξαρχος και επίτροπος τόσο της εκκλησίας της Βενετίας όσο και των Ορθοδόξων εκκλησιών της Δαλματίας που υπάγονταν στην έδρα τουΗ διαδοχή των αρχιεπισκόπων έβαινε ομαλά μέχρι το Μελέτιο Τυπάλδοο οποίος απομακρύνθηκε από το θρόνο του το 1713 επειδή ασπάστηκε τον Καθολικισμό.

Μετά την απομάκρυνση του Τυπάλδου ο αρχιεπισκοπικός θρόνος παρέμεινε κενός για μεγάλο διάστημαλόγω των ανταγωνισμών μεταξύ της τοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και των ΚαθολικώνΑπό το 1709 ισχύει απόφαση της ενετικής Γερουσίας σύμφωνα με την οποία οι ιερείς του Αγίου Γεωργίου οφείλουν να αποδέχονται του όρους της συνόδου της Φλωρεντίας και να εξετάζονται ως προς τη συμμόρφωσή τους στα Καθολικά δόγματα από Καθολικό αρχιεπίσκοποΓια λόγους που έχουν να κάνουν με την αναβάθμιση της κοινωνικής και οικονομικής ισχύος της ελληνικής κοινότηταςωστόσοτο Δεκέμβριο του 1761 εκδίδεται "δεκρέτο", το οποίο τροποποιεί μερικά αυτό το διάταγμα και επιτρέπει στην ελληνική κοινότητα να εκλέξει αρχιεπίσκοπο υπό το μοναδικό όρο ότι αυτός θα δηλώσει ενόρκως την αποδοχή των όρων της συνόδου της ΦλωρεντίαςΈτσιμετά από λίγους μήνες γίνεται η πρώτη έγκυρη πράξη εκλογής αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας μετά από πενήντα χρόνιαΌμωςο Γρηγόριος Φατζέαςο οποίος εξελέγηδεν έλαβε ποτέ το χρίσμα του Οικουμενικού ΠατριαρχείουΤο ίδιο συνέβη και με το Νικηφόρο Μόρμορηο οποίος τον διαδέχτηκε το 1768. Έτσιη αβεβαιότητα και οι παλινωδίες γύρω από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο συνεχίστηκαν για άλλα δέκα χρόνιαΤο 1772, η Αδελφότης του Αγίου Νικολάου συνήλθε εκ νέου και εξέλεξε το Νικηφόρο Θεοτόκη. [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 22-24] Τόσο η εκλογή όσο και (κυρίωςη επικύρωσή της από τις ενετικές αρχές ευνοήθηκε από την παρέμβαση του Ιακώβου Νάνηιππότη και αρχηγού του ενετικού στόλου ο οποίος γνώριζε προσωπικά το Θεοτόκη και είχε συνεργαστεί μαζί του για την επισκευή του λιμανιού των Γουβίωνστην Κέρκυρα. [ό.π.: 10]

Την εποχή εκείνη ο Θεοτόκης βρισκόταν στη Λειψία και αντάλλαξε μια σειρά επιστολών με τον "Μεγάλο Φύλακακαι τα μέλη της Αδελφότητας του αγίου Νικολάου σχετικά με το θέμα της εκλογής του και της ανάληψης των καθηκόντων τουΗ αλληλογραφία αυτή άρχισε το Φεβρουάριο του 1772 και ολοκληρώθηκε τρία χρόνια αργότερατο Νοέμβριο του 1775 με την οριστική παραίτησή του από τον αρχιεπισκοπικό θρόνοΣτην πρώτη επιστολή τουο Νικηφόρος θέτει τους όρους του για την ανάληψη των καθηκόντων τουΟι όροι αυτοί αφορούν την ελεύθερη λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας έναντι τόσο των Καθολικών όσο και των πολιτικών ενετικών αρχώνΖητά από τον επικεφαλής της ενετικής Δημοκρατίας να διευκρινίσει σαφώς ποιες είναι οι δικαιοδοσίες του Αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας και να αναγνωρίσει την αποκλειστική εξάρτηση της τοπικής εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της ΚωνσταντινούποληςΦαίνεται ότι η δημόσια δήλωση που ζητά δεν έγινε ποτέΑντ' αυτούστην διάρκεια του επόμενου χρόνουπληροφορείται νέες προσπάθειες των Καθολικών να ελέγξουν την Ορθόδοξη ΕκκλησίαΑντιδρά έντονα αποκηρύσσοντας την ουνία και ζητώντας από όλα τα μέλη της ελληνικής κοινότητας να υπογράψουν ένα υπόμνημα υπέρ της ανεξαρτησίας της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και της υπαγωγής της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της ΚωνσταντινούποληςΤο υπόμνημα αυτό θα έπρεπεκατά την απαίτησή τουνα κατατεθεί στην ανώτατη αρχή της Ενετικής ΔημοκρατίαςΔεν είναι γνωστό κατά πόσο τα μέλη της κοινότητας πραγματοποίησαν την επιθυμία τουαλλά η κατάσταση δεν άλλαξε γι' αυτό και ο Θεοτόκης συνέχισε να παραμένει στη Λειψία αρνούμενος να αναλάβει τα καθήκοντά του.

Το Φεβρουάριο του 1773 έλαβε επιστολή με την οποία το Συμβούλιο της ελληνικής Αδελφότητας του ζητούσε να μεταβεί στη Βενετία μολονότι "δεν είχον ακόμη επιτύχει την διακήρυξιν του πρίγκιπος της ενετικής Δημοκρατίας περί της πλήρους αποδεσμεύσεως της ελληνικής Εκκλησίας και του Αρχιεπισκόπου της και επομένως ούτε την επικύρωσιν της εκλογής του υπό του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως". [Κούκκου, 1973: 61] Ο Θεοτόκης αρνείται εφόσον δεν εξέλιπαν οι λόγοι που είχε επικαλεστεί αρχικά και επαναλαμβάνει το αίτημά του για γραπτή διαβεβαίωση του πρίγκηπα περί της ανεξαρτησίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας επαυξάνοντάς το με την απαίτηση να φέρει επιπλέον τη σφραγίδα του ΠατριάρχηΟ λόγος είναι ότι "όπως είχον τα πράγματα τότεένεκα του θεσπίσματος της ενετικής Γερουσίαςόλοι επίστευον ότι η ελληνική Εκκλησία της Βενετίας ήτο προσηρτημένη εις την παπικήν Εκκλησίαν και ότι όστις κληρικός ανελάμβανεν οποιανδήποτε υπηρεσίαν εις αυτήν εθεωρείτο ότι απεκόπτετο από την ανατολική ορθόδοξον Εκκλησίαν" [ό.π.: 62-63] Γι' αυτό το λόγο εξάλλουείχαν αφοριστεί οι δύο προηγούμενοι Αρχιεπίσκοποι Φιλαδελφείας.

Μέχρι το Σεπτέμβριο του 1773 η κατάσταση δεν έχει αλλάξει και ο Θεοτόκης κάνει μια προσπάθεια να φέρει τα μέλη της κοινότητας σε επαφή με τον προστάτη τουτον ιππότη Ιάκωβο ΝάνηΘεωρεί ότι με τη μεσολάβησή του στην παπική αυλή το θέμα μπορεί να διευθετηθεί.Η απάντηση που λαμβάνει δύο μήνες αργότερα αναφέρεται σε κάποια ευνοϊκή απόφαση των Λατίνων που ελήφθη τον παρελθόντα Σεπτέμβριο αλλά διαφαίνεται η προσπάθεια του Προεδρείου της Αδελφότητας να συγκαλύψει το πραγματικό περιεχόμενό τηςΈτσι ο Θεοτόκης παραμένει αμετακίνητος στην αρχική του απόφασηΈχει μετακινηθεί πλέον στη Βιέννη και φαίνεται να αντιμετωπίζει οικονομικό πρόβλημαμολονότι προηγουμένως είχε αρνηθεί τη χρηματική ενίσχυση που του έστειλε η ελληνική αδελφότηταΓιατί τότε,παρατείνει "το μαρτύριόν του"; Όπως γράφει ο ίδιος για το συμφέρον των ψυχών των αδελφών του και κυρίως για το γενικό καλό του Έθνους που θα προκύψει "εκ της αποκτήσεως της πολυποθήτου διακηρύξεως της αποδεσμεύσεως της ελληνικής Εκκλησίαςτης Βενετίας. [ό.π.: 67]

Το ερώτημαβεβαίωςείναι κατά πόσο τα μέλη της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας ήταν πρόθυμα να μεταβάλλουν την υπάρχουσα κατάστασηΣε επιστολή που έλαβε ο Θεοτόκης την άνοιξη του 1774 ο νέος πρόεδρος της αδελφότητας υπαινίσσεται ότι οι κατηγορηματικοί όροι που έθεσε εξαρχής ο Θεοτόκης τους είχαν δημιουργήσει πολλές δυσκολίεςΟ ίδιος ο Θεοτόκης κατά το διάστημα των διαπραγματεύσεων αλληλογραφεί με το δάσκαλό του Ιερεμία Καββαδία παραπονούμενος ότιούτε λίγο ούτε πολύοι επίτροποι προσπάθησαν να τον εξαπατήσουν για να δεχτεί τις αρχές της ουνίας ενώ γράφει στο σπαθάριο Ιακωβάκη Ρίζο παρακαλώντας τον να αναλάβει εν λευκώ την υπόθεση της εκλογής του "πλησίον του Οικουμενικού Πατριάρχου". [ό.π.: 69]

Το καλοκαίρι του 1774 και ενώ ο Θεοτόκη βρίσκεται στο Breslau ("Βρατισλαυία"), καθ' οδόν προς το Ιάσισυντάσσει εκτενή επιστολή παραίτησηςη οποίαωστόσο δεν στάλθηκε ποτέΣτην επιστολή αυτή στηλιτεύει τη συμπεριφορά και την ατολμία του συμβουλίου της ελληνικής αδελφότητας κατά τρόπο που υπονοεί ότι θεωρεί πως δεν υπάρχει από μέρους τους η απαραίτητη (πολιτικήβούληση για αυτονόμηση από την ενετική κυριαρχία και την παπική εξουσίαΗ οριστική παραίτησή του από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο υπεβλήθη το Νοέμβριο του 1775 με μια λιτή και επιγραμματική δήλωση με την οποία ζητά να απαλλαγεί του αξιώματός του και η παραίτηση αυτή να έχει ισχύ δημοσίου εγγράφου [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 36].

Η επόμενη περίοδος της ζωής του Θεοτόκη περιβάλλεται από μυστήριοΟ Γρηγόριος Γκίκαςο οποίος έχει διοριστεί εκ νέου ηγεμόνας της Μολδαβίαςκαλεί το Νικηφόρο να αναλάβει τη σχολαρχία της αυθεντικής ακαδημίας του ΙασίουΕκείνος ανταποκρίνεται στο αίτημά του και φθάνει στο Ιάσι το φθινόπωρο του 1774. Σύμφωνα με τη βιογράφο του "ο Θεοτόκης κατά την δευτέραν ταύτην σχολαρχίαν,επανερχόμενος εκ Λειψίαςπαραλλήλως προς την μέριμναν των εκδόσεών τουείχε παρακολουθήσει εις τα πανεπιστημιακά σπουδαστήρια τας τελευταίας εξελίξεις των θετικών επιστημών και μελετήσει τα συγγράμματα των συγχρόνων ΦυσικώνΑστρονόμων και Μαθηματικών." [ό.π.: 40] Έτσιτο μικρό διάστημα που παρέμεινε στη θέση του προωθεί τη διδασκαλία της φυσικής φιλοσοφίας και των μαθηματικώνΈνα χρόνο αργότεραωστόσοο Θεοτόκης εγκαταλείπει τη θέση του και την πόλη "διά νυκτός ώς δραπέτης". [Αγγέλου, 1992: 80] Οι λόγοι της φυγής του είναι άγνωστοιΌλες οι αναφορές συγκλίνουν στην υπόθεση ότι συνάντησε την αντίδραση των"συντηρητικών κύκλων της πόλεωςοφειλομένας εις το γεγονός ότι εδίδασκε ‘την νέαν φιλοσοφίαν'". [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 40]Υπεύθυνος για την άποψη αυτή είναι ο Ιώσηπος Μοισιόδαξο οποίος αναφέρει στην Απολογία του ότι ο Θεοτόκης έπεσε θύμα αντιδραστικών "μαγγανειών", όπως υποτίθεται ότι συνέβη και στον ίδιοσε διάφορες φάσεις της σταδιοδρομίας του. [Αγγέλου, 1992: 81]Το περιστατικό δεν πρέπει να είναι άσχετοωστόσο και από την επιστολή που λαμβάνει τον Οκτώβριο του 1775, από το φίλο του Ευγένιο Βούλγαρη με την οποία εκείνος του ανακοινώνει τη χειροτονία του σε αρχιεπίσκοπο Σλαβινίου και ΧερσώνοςΌπως και να έχει το πράγμα,στα τέλη του ίδιου χρόνου ο Νικηφόρος βρίσκεται στη Βιέννηόπου εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος για να ποριστεί τα προς το ζην.

Την ίδια χρονιά εκδίδεται στη Χάλλη (Halle) το έργο του Απόκρισις Ορθοδόξου τινός πρός τινα αδελφόν Ορθόδοξον περί των της Κατολίκων Δυναστείας και περί του τίνες οι Σχίσται και οι Σχισματικοί και οι Εσχισμένοι. Το βιβλίο έχει στόχο την απόκρουση της ουνιτικής προπαγάνδας των Καθολικών και απευθύνεται στους ελληνόφωνους πληθυσμούς που κατοικούν στις διάφορες πόλεις της Ιταλίας και της κεντρικής ΕυρώπηςΤο έργο παίζει τον ίδιο ρόλο που έπαιξε για το Βούλγαρη η μετάφραση του Νακάζ: Είναι η προετοιμασία για το πέρασμα στη ΡωσίαΟι Ορθόδοξοι οφείλουν υποταγή και πίστη στους άρχοντες της χώρας όπου φιλοξενούνται,γράφει ο ΘεοτόκηςΑυτή η υποταγή αφοράόμωςμόνο τα ζητήματα της πολιτικής τους δικαιοδοσίαςΣτα ζητήματα της πίστης δεν πρέπει να δέχονται καμία επέμβασηΑνπαρ' όλα αυτάοι πιέσεις των κρατούντων είναι ανώτερες των δυνάμεών τους και απειλείται η ζωή και η περιουσία τους μπορούν να μετακινηθούν σε επαρχίες ή σε πόλεις όπου δεν έχει εισχωρήσει η ουνιτική προπαγάνδα και η πίστη τους δεν διώκεταιΜεταξύ των χωρών αυτών συγκαταλέγεται και η κραταιοτάτη των Ρώσων Αυτοκρατορίαη οποία "υπτίαις χερσί και πατρικαις αγκάλαις πάντας τους ορθοδόξους υποδέχεται". [Μουρούτη-Γκενάκου, 1979: 43] Ένα ή δύο χρόνια αργότερα ο Θεοτόκης μεταβαίνει στη ΡωσίαΗ πρόσκληση έρχεται από τον Ευγένιο Βούλγαρηο οποίοςαρχικάτον διορίζει στο αρχιεπισκοπικό συμβούλιο της Παλτάβα και το 1779, που παραιτείται από τον αρχιεπισκοπικό θρόνοτον ορίζει διάδοχό του.

Για τη ζωή του Θεοτόκη στη Ρωσία έχουμε ελάχιστες πληροφορίεςΓνωρίζουμε ότιπολιτικάβρίσκεται στην ίδια γραμμή με το φίλο και μέντορά του Ευγένιο ΒούλγαρηΣτο λόγο που εκφωνεί κατά την ενθρόνισή του στην αρχιεπισκοπή Σλαβινίου και Χερσώνος αναφέρεται στις προσδοκίες των Ορθόδοξων πληθυσμώνοι οποίοι προσβλέπουν στη ρωσική επέμβαση για την ενοποίηση της "από περάτων έως περάτων ορθοδοξούσης εκκλησίας". Επίσηςβεβαιώνει την πίστη του στην εκπλήρωση των "χρησμωδών και χρηστηρίων", σύμφωνα με τα οποία η νίκη των Ρώσων επί των Οθωμανών θα οδηγήσει στη συγκρότηση του βασιλείου των Ελλήνων υπό την ηγεσία των "βασιλικών εγγονώντης Αικατερίνης Β'. [ό.π.: 48]

Το 1782 μετατίθεται στην αρχιεπισκοπή Αστραχανίου όπου παραμένει μέχρι το 1792. Κουρασμένοςπιθανότατααπό τα διοικητικά και ποιμεναρχικά καθήκοντα που άσκησε επί 13 χρόνια και σε αρκετά προχωρημένη ηλικίαπλέοναποσύρεται στη μονή του Αγίου Δανιήλ,στη Μόσχαόπου και πέθανε το 1800. 
 

Εργογραφία


  • Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα, υπό Νικηφόρου Ιερομονάχου του Θεοτόκου, τόμοι Α'-Β'Λειψία 1766-1767.
  • Λόγοι εις την Αγίαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστήν, μετά και τινών πανηγυρικών, επιφωνηματικών και επιταφίων, Λειψία 1766.
  • Πόνημα χρυσούν Σαμουήλ Ραββί του Ιουδαίαου εξελέγχον την των Ιουδαίων πλάνην, Λειψία 1769.
  • Του οσίου πατρός ημών Ισαακ επισκόπου Νινευί του Σύρου τα ευρεθέντα ασκητικά, Λειψία 1770.
  • Σειρά ενός και πεντήκονοτα υπομνηματιστών εις την οκτάτευχον και τα των ΒασιλειώνΛειψία 1772.
  • Απόκρισις Ορθοδόξου τινός πρός τινα αδελφόν Ορθόδοξον περί των της Κατολίκων Δυναστείας και περί του τίνες οι Σχίσται και οι Σχισματικοί και οι Εσχισμένοι, Χάλλη 1775.
  • Προσφώνημα τη ευσεβεστάτη, θεοστέπτω, σεβαστή, τρισμεγίστη και φιλανθρωποτάτη αυγούστη κυρία Αικατερίνη Αλεξιάδι, ..., εκφωνηθέν υπό Νικηφόρου, αρχιεπισκόπου Σλαβονίου και Χερσώνος, καθ' ην ημέραν επί τον της αρχιερωσύνης βαθμόν προεβιβάσθη, Βερολίνο 1968.
  • Απόδειξις του κύρους των της νέας και παλαιάς Διαθήκης βιβλίων, και των εν αυτοίς αληθείας υπεράσπισις ή ανασκευή της εκ του Βολταίρου βίβλου, Βιέννη 1794.
  • Κυριακοδρόμιον, ήτοι ερμηνεία και μετ' αυτήν ηθική ομιλία εις το κατά πάσαν Κυριακή εν ταις αγίαις των Ορθοδόξων Εκκλησίαις αναγιγνωσκόμενον Ευαγγέλιον, Μόσχα 1796.
  • Στοιχείων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθένων, τόμοι 3, Μόσχα 1798 (ο πρώτος τόμος) –1799(οι δύο άλλοι).
  • Στοιχεία Γεωγραφίας, Βιέννη 1804.
  • Εξήγησις του κατά Ρασκολνίκων λόγου εν τη επιστρέψει αυτών, 1915.
  • Λόγος εκφωνηθείς εν τη Κυριακή τηςΟρθοδοξίας εν Πουλτάνη Ρωσίας, 1915.
  • Νικηφόρου του Θεοτόκη λόγος "Μακάριος ος εύρε φρόνησιν", 1892.
  • Λόγος εις τον αποχωρισμόν αυτού εκ τηςεπαρχίας, 1892.
  • Διάφοροι λόγοι Νικηφόρου ιερομονάχου Θεοτόκου αφιερούμενοι τω πατριάρχη Ιεροσολύμων κυρίων Εφραίμ, Λειψία 17