το μέρος του σώματος το οποίο μπορεί, όχι λιγότερο από την κράση των χυμών, με τη διάπλασή του και τις εικόνες που φέρει εντυπωμένες, να εγχέει στα ηθικά κινήματα (ενέργειες) του ανθρώπου. Αυτός είναι το αίτιο που παρακινεί την ψυχή να ενεργεί το ηθικό καλό ή κακό. Η θέληση του ανθρώπου άλο δε θέλει παρά μόνο το αγαθό, όμως για να εκλέξει η θέληση το αληθινό ή φαι­νόμενο καλό, είναι ανάγκη πρώτα η διάνοια ή ο νους να της το παραστήσει. Διότι η δύναμη αυτή μας δόθηκε από το Θεό. Αλά για να μπορεί ο νους να ενεργεί όσα ανήκουν στη φύση του, δηλαδή να γνωρίζει, να διακρίνει, να αποφασίζει, είναι ανά­γκη να ενεργεί, ενόσω διατηρείται ο σύνδεσμος της ψυχής με το σώμα, δηλαδή με τα όργανα του εγκεφάλου: με τα ζωτικά πνεύματα, που είναι οι ενδιάμεσοι όροι με­ταξύ της σωματικής και ασωμάτου δυνάμεως, με τις υλικές και πνευματικές ιδέες, ταμείο των οποίων είναι ο εγκέφαλος. Αυτή την αλήθεια μας την δείχνει η πείρα. Ο άνθρωπος περιέρχεται σε διάφορες αθλιότητες, μωρία, φρενοληψία, μανία, επιλη­ψία, λιποθυμία, κ.α., νοσήματα που φθάνουν να πληγώνουν τον ίδιο τον εγκέφαλο. Η φρενοληψία και η μανία δεν είναι παρά μια έξαψη ή μια ορμητική συγκίνηση των ζωτικών πνευμάτων που ταράσσουν το ταμείο της ψυχής, δηλαδή φαντάσμα­τα των πραγμάτων που ευρίσκονται σημειωμένα στον εγκέφαλο και καθιστούν την ψυχή αδύνατη να ενεργεί ηθικώς, παρασύροντάς τη σε πράξεις άτακτες και ανάξιες της εξοχότητός της, καθιστώντας τον άνθρωπο χειρότερο από κτήνος. Η μωρία δεν είναι παρά μια ατονότερη και όμως ως επί το πλείστον επιμονότερη φρε-νοληψία. Όταν συμβαίνουν επιληπτικά συμπτώματα, λιποθυμίες και άλα παρό­μοια, εξ αιτίας των οποίων τα προαναφερθέντα πνεύματα συγχέονται, αν και τα ζωτικά κινήματα παραμένουν ακμαία, στην κεφαλή του ανθρώπου συμβαίνει μια παντελής νύκτα και έτσι ο νους και η θέληση μέσα στην αξιοδάκρυτο αυτή ταραχή, χάνουν κάθε δύναμη να ενεργήσουν κατά τη φύση τους. Επομένως ο εγκέφαλος είναι το αναγκαίο μέσο με το οποίο η ψυχή εννοεί και ακολούθως ενεργεί ηθικώς. Η διαφορά που υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων πηγάζει από την ποσότητα του εγκεφάλου, από την τελειότερη ή ατελέστερη κατασκευή των μελών του, από τη σκληρότητα ή τρυφερότητα του, από τη διαφορότητα ή ένδεια των εικόνων που εγχαράσσονται σε αυτόν και από την σφοδρότερη ή ατονότερη δραστικότητα ή τη διαφορετική ποιότητα των ζωτικών πνευμάτων που είναι τα πρώτα κινούντα αυ­τής της ευμεθόδου μηχανής, υπόκεινται όμως στο ηγεμονεύον κινούν, το ασώματο πνεύμα του ανθρώπου. Δεν έχουμε ελπίδα ότι η ανατομία θα φανερώσει σε μας τη διαφορά που μεσολαβεί στους διαφόρους εγκεφάλους των ανθρώπων, από οποίους άλοι είναι δύσνοες στο να αντιλαμβάνονται και αφελείς στο να μελετούν, άλοι δεξιοί, προσεκτικοί και οξύνοες, διότι το ανατομικό μάτι δεν φτάνει για να παρατη­ρήσει το ενδιάθετο του ζώντος ανθρώπου, τους λαβυρινθώδεις κύκλους του και πο­λύ λιγότερο τα ζωτικά πνεύματα και τα αναρίθμητα ειδωλίδια που ζωγραφίζονται στους ανθρωπίνους εγκεφάλους, καθώς αυτά είναι αδύνατον να υποπέσουν στην αίσθηση. Από τη μαρτυρία μερικών ανατόμων γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι διπλασίως παχύτερος από αυτόν του βοός και ενώ ο Αριστοτέλης (Κεφ. β´ βιβλίου Περί Ζώων Μορίων) σημειώνει ότι ο άνθρωπος έχει μεγαλύτερο εγκέφαλο σε σχέση με τα ζώα και ότι ο εγκέφαλος των ανδρών είναι μεγαλύτερος των γυναικών, εμείς μπορούμε με κάθε δίκαιο να πιστεύσουμε ότι και μεταξύ των ιδίων των ανδρών, σε κάποιους ο εγκέφαλος είναι λιγότερος και σε κάποιους πε­ρισσότερος. Οι μεγαλύτεροι νόες κατοικούν σε κεφαλές ογκώδεις —με ευρυχωρία εγκεφάλου— που έχουν ένα ευρυχωρότερο μέτωπο από εκείνη των αφελών, που για το λόγο αυτό ονομάζονται μικρές ή ελαφρές κεφαλές. Και ότι μία ακμαία και ευτυχής δαψίλεια ζωτικών, θερμών, λεπτών και οξυκινήτων πνευμάτων προβάλει τα ίδια αποτελέσματα σε μία όχι και τόσο μεγάλη κεφαλή και σε έναν μέτριο εγκέ­φαλο ή ότι ο εγκέφαλος αυτός μπορεί να βρίσκεται περισσότερο σε γυναίκες παρά σε άντρες. Η μικρά κεφαλή είναι σημείο ολίγης νοήσεως. Ο πολυποίκιλος σχημα­τισμός του κιβωτίου, οπού κείται ο εγκέφαλος, η διαφορετική θέση, η διαφορετική διανομή αυτού μπορούν επίσης να προξενήσουν μεγάλη διαφορά στην άσκηση των διανοητικών δυνάμεων. Ο ίδιος ο μυελός μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο δεξιός, ώστε να δέχεται ή καλώς να διανέμει τις ιδέες των υποκειμένων που φέρουν τα πνεύματα. Η φτωχή φαντασία και η μικρή μνήμη δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της ζύμης του μυελού που μπορεί να είναι απαλή ή υπέρ το πρέπον σκληρή, ώστε ή να μην εντυπώνονται οι εικόνες των πραγμάτων ή αν εντυπώνονται, να μη φυ-λάσσωνται, πράγμα που συμβαίνει στη γεροντική ηλικία.Τέλος το παν πρέπει να αποδίδεται όχι στη διαφορά των ψυχών, αλά στο διάφορο καταγώγιο των ψυχών, δηλαδή στην καλή ή κακή ζύμη του εγκεφάλου. Και πρέπει να εξετάζουμε προσε­χτικά την κράση, κλίση και ευφυία των νέων γαι να αποφύγουν την κακή τύχη στην επιλογή του επαγέλματός τους.