Βαρδαλάχος Κωνσταντίνος [1755, Κύθηρα - 1830, Αίγινα]

---

Ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος υπήρξε υποστηρικτής της ευρύτερης προσπάθειας των Ελλήνων λογίων της εποχής του, στην οποία συμμετείχε με την ευρεία εκπαιδευτική και συγγραφική του δράση. Θιασώτης της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών και συγγραφέας πλήθους διδακτικών εγχειριδίων, συνέτεινε στην αναμόρφωση των εκπαιδευτικών πραγμάτων σύμφωνα με το πνεύμα του Διαφωτισμού.

Ανατράφηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου [Ο Γεώργιος Γεννάδειος, απ’ τον οποίο αντλούνται τα περισσότερα βιογραφικά στοιχεία για τη ζωή του Βαρδαλάχου, αναφέρει πως ο τελευταίος γεννήθηκε το 1775 στο Κάιρο της Αιγύπτου. Εντούτοις, ο ίδιος ο βιογραφούμενος  σε επιστολή του προς τους εφόρους της Ελληνεμπορικής Σχολής της Οδησσού στις 22 Ιουνίου 1825, δίνει ως τόπο καταγωγής του το Τσερίγον (κοινή ονομασία της νήσου των Κυθήρων). Επιπλέον, άλλοι σημαντικοί βιογράφοι του Βαρδαλάχου (Γ.Πρίντζιπας, Ε.Κούκκου) συντείνουν στην αναγνώριση ως πιθανότερης ημερομηνίας γέννησής του το 1753/55 στα Κύθηρα [Κούκου, 1964: 125, Πρίντζιπας, 1984: 1145 και Γκιαλάς, 1975: 113].] Οι γονείς του προσέφεραν στον γιο τους εξαίρετη πνευματική αγωγή, ενώ φρόντισαν ιδιαίτερα για την γραμματική του μόρφωση. Κληρονόμος της μικρής περιουσίας του πατέρα του, τον οποίο έχασε όταν ήταν δέκα ετών, παρακολούθησε μαθήματα σε ελληνικά σχολεία του Καΐρου. Όταν ολοκλήρωσε την εγκύκλιο μόρφωσή του, προσελήφθη κατ’ εξαίρεσιν -λόγω της άριστης επίδοσης του- ως έβδομος μαθητής, ιδία δαπάνη, στην ελληνική σχολή του Καΐρου [Κούκου, 1964: 126]. Μαθήτευσε στο πλευρό του ιερομόναχου Γερασίμου του Κερκυραίου, ο οποίος μετά τη διάλυση της σχολής μετέβη στη Σύμη να διδάξει έπειτα από πρόσκληση των τοπικών αρχών. Ο Βαρδαλάχος ακολούθησε τον δάσκαλό του στη Σύμη και μετά το πέρας των σπουδών του έφυγε για την Θράκη με σκοπό να διδάξει τα παιδιά εγκρίτων πολιτών.

Έντονη παρέμεινε, όμως, η επιθυμία του για πανεπιστημιακή μόρφωση, που δεν μπορούσε να ευοδωθεί για οικονομικούς λόγους. Τη λύση προσέφερε χορηγία των κατοίκων της Σύμης κι έτσι του δόθηκε η δυνατότητα να παρακολουθήσει μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Παταβίου [Κούκου, 1964: 127-128 και Λαζαρίδης, 1950: 498-9]. Εκεί σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία, φυσικομαθηματικά και συνδέθηκε με στενή φιλία με τον κατά πολύ νεότερό του Ιωάννη Καποδίστρια. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Πατάβιο και την Πίζα και απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα στα φυσικομαθηματικά και την ιατρική, αναχώρησε το 1800 για τη Βουκουρέστι.

Σκοπός του ήταν να διδάξει στην ακμάζουσα τότε σχολή του Έλληνα σοφού Λάμπρου Φωτιάδη, με τον οποίο συνεργάστηκε για 5 χρόνια. Μετά το θάνατο του τελευταίου τον διαδέχθηκε -έπειτα από επίμονη αίτηση των μαθητών του- στη θέση του σχολάρχη. Από εκεί δίδαξε τα λεγόμενα εγκύκλια μαθήματα: φιλοσοφία, μαθηματικά, πειραματική φυσική, ενώ τον ελεύθερο χρόνο του συνέτασσε συγγράμματα [Κούκου, 1964: 128-9 και Πρίντζιπας, 1984: 1149]. Όταν το 1810 ανέλαβε το μητροπολιτικό θρόνο Ουγγροβλαχίας ο Ιγνάτιος, ο Βαρδαλάχος δούλεψε μαζί του για την αναδιοργάνωση της παιδείας και τη διάδοση των Ελληνικών γραμμάτων μεταξύ των Ελλήνων και των Βλάχων κατά μήκος της εκκλησιαστικής επικράτειας του πρώτου. Στα πλαίσια της από κοινού δράσης τους αποφασίστηκε η μετατροπή της Παλαιάς Σχολής του Βουκουρεστίου σε Λύκειο, παράλληλα με την ίδρυση της Φιλοσοφικής Εταιρίας του Βουκουρεστίου το 1810. Η τελευταία είχε συνταχθεί από μια πλειάδα μορφωμένων ανδρών και σκόπευε στη διάδοση των επιστημών και την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας. Αναφορικά με την αναδιοργάνωση της σχολής ο Βαρδαλάχος με τον Ιγνάτιο επέφεραν -πλην της μετονομασίας της- σημαντικές τροποποιήσεις στο πρόγραμμα της διδακτέας ύλης. Την κεντρική θέση που μέχρι τότε κατείχε η διδασκαλία της θεολογίας και των αρχαίων Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων, κατέλαβαν οι θετικές επιστήμες και οι πρακτικές γνώσεις, ενώ τα ειδικά τμήματα της σχολής εμπλουτίσθηκαν με όργανα φυσικής και χημείας. Επιπλέον, συστάθηκε πλούσια βιβλιοθήκη κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η όλη ανανεωτική κίνηση ενθαρρύνθηκε από το νέο ηγεμόνα της Βλαχίας (1812) και επιφανή Έλληνα Ιωάννη Καρατζά, ο οποίος συνεργάστηκε με τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης [Κούκου, 1964: 137-140].

Το 1813 ο Βαρδαλάχος προσκλήθηκε από τους προκρίτους της Χίου, για να διδάξει στη φημισμένη τοπική σχολή. Μετά από 12 χρόνια διδασκαλίας στο Βουκουρέστι κατέφτασε στο νησί στις αρχές του 1816. Φαίνεται, όμως, πως δεν έμεινε ευχαριστημένος από την διαμονή του εκεί καθώς διαπίστωνε αντιδράσεις στους στόχους και το νέο πνεύμα που προωθούσε. Μετά, λοιπόν, από τριετή παρουσία και δράση αναχώρησε για την Οδησσό το 1819, προκειμένου να διδάξει στην τοπική σχολή. Στην απόφασή του αυτή συνετέλεσε η προοπτική λειτουργίας τυπογραφείου εντός της σχολής, που θα του έδινε τη  δυνατότητα να εκδώσει αδημοσίευτα συγγράμματά του. Εντούτοις, στο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα που εισηγούνταν παρουσιάστηκαν δυσκολίες με αποτέλεσμα να αποχωρίσει εκ νέου για το Βουκουρέστι το 1820 [Κούκου, 1964: 149-154 και Πρίντζιπας, 1984: 1162-64].

Αναλαμβάνοντας για δεύτερη φορά την διεύθυνση της Σχολής φιλοδοξούσε να επιφέρει σημαντικές τροποποιήσεις και να βελτιώσει τις μεθόδους διδασκαλίας, αλλά τα σχέδια του ανατράπηκαν με την έκρηξη της επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες που διέσεισε και τη Βλαχία. Κάτω από την πίεση των συνθηκών κατέφυγε μαζί με άλλους προκρίτους στη Στεφανούπολη της Τρανσυλβανίας, όπου διέμεινε για τέσσερα χρόνια και ασχολήθηκε με την συγγραφή μελετών και μεταφράσεων. Στην απομόνωσή του αυτή προσέφερε διέξοδο η επίμονη πρόσκληση των εφόρων της Ελληνεμπορικής Σχολής στην Οδησσό, η οποία διερχόταν κρίση λόγω της αλλεπάλληλης αλλαγής διδασκάλων. Εκεί δίδαξε από το 1825 έως το 1830 κατέχοντας εκτός από την διεύθυνση της σχολής και τη διδασκαλία, ένα δικό του τυπογραφείο, όπου επεξεργαζόταν τα ήδη συνταγμένα συγγράμματά του [Κούκου, 1964: 159-163].

Όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας κατέλαβε την θέση του κυβερνήτη της ανεξάρτητης Ελλάδας, ο Βαρδαλάχος προσκλήθηκε να  αναλάβει τη διεύθυνση της σχολής της Αίγινας, πρόταση την οποία και αποδέχθηκε. Έτσι, προς τα τέλη Μαίου του 1830 αναχωρεί από την Οδησσό με προορισμό την Αίγινα [Γκιαλάς, 1975: 114]. Κατά την νύχτα, όμως, της 19ης προς την 20η  Ιουλίου 1830 το πλοίο ναυάγησε με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή του.
Το πνευματικό υπόβαθρο του Βαρδαλάχου περιελάμβανε εκτός της επιστημονικής του κατάρτισης στις θετικές επιστήμες και μια βαθύτερη γνώση της αρχαίας κλασικής γραμματείας από κοινού με τη χριστιανική και πατερική φιλολογία και φιλοσοφία. Το μεγαλύτερο τμήμα των συγγραμμάτων του αφορούσε σε μελέτες φιλολογικής και θεολογικής φύσεως. Εντούτοις, προτίμησε να συγγράψει διδακτικά εγχειρίδια και όχι περισπούδαστα έργα, προκειμένου να συμβάλλει κατά το δυνατό στην βελτίωση του επιπέδου της ελληνικής εκπαίδευσης. Σ’ αυτή του την απόφαση συναινούσε ο φίλος του και πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας, που αναγνώριζε στο Βαρδαλάχο έναν ενεργό ρόλο αναμορφωτή στα εκπαιδευτικά πράγματα του νεοσύστατου κράτους [Λαζαρίδης, 1950: 500-3 και Πρίντζιπας, 1984: 1172].

Φιλοδοξία του Βαρδαλάχου ήταν να μεταδώσει στους μαθητές του το ενδιαφέρον της επιστήμης και να καλλιεργήσει τον κριτικό στοχασμό, τον οποίο θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την πνευματική πρόοδο του γένους. Κατά τη γνώμη του, η απελευθέρωση του υπόδουλου έθνους θα προέλθει μέσα από την παιδευτική του ανύψωση [Λαζαρίδης, 1950: 500 και Πρίντζιπας, 1984: 1172]. Αναφορικά με τη διδακτική του μέθοδο, ο Βαρδαλάχος στηριζόταν στη χρήση του σύγχρονού του γλωσσικού ιδιώματος. Υπήρξε πιστός οπαδός του κοραϊσμού,  αντίθετος με το πρότυπο του αρχαϊκού λογιοτατισμού, ενώ στην ώριμη περίοδο της ζωής του συνέκλινε προς το γλωσσικό μοντέλο που προωθούσαν οι δημοτικιστές Χριστόπουλος και Φιλιππίδης [Λαζαρίδης, 1950: 500 και Πρίντζιπας, 1984: 1172].
 

Κατάλογος χειρογράφων του Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου

---

[Ο κατάλογος παρατίθεται στο βιβλίο της Ελένης Κούκκου, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, (1755-1830), Αθήνα 1964, σελ.203-205.]

1. Ξενοφώντος Κύρου Παιδεία, μετάφρ. μετά σημειώσεων.
2. Ξενοφώντος  Κύρου Ανάβασις μετάφρ. μετά σημειώσεων.
3. Ιστορική σειρά του Ευαγγελίου.
4. Ορθόδοξος ομολογία.
5. Τελετουργία.
6. Δημοσθένους λόγος περί Στεφάνου, μετά σημειώσεων και μεταφράσεως.
7. Αισχύνου του ρήτορος ο περί παράπρεσβείας λόγος.
8. Πρόγραμμα σειράς ηθικής φιλοσοφίας.
9. Αριθμητική.
10. Τέχνη ρητορικής, άνευ αρχής.
11. Ιστορικά μαθήματα εκ της παλαιάς Γραφής.
12. Αι πράξεις των αγίων Αποστόλων και μετάφραση.
13. Μαθήματα εκ των ψαλμών του Δαβίδ και μετάφραση.
14. Πλάτωνος διάλογοι Φαίδων ή περί ψυχής, τετράδια 7.
15. Ηροδότου, τετράδια 4.
16. Ευριπίδου Φοίνισσαι, μετάφραση, τετράδια 5.
17. Ευριπίδου Εκάβη, μετάφραση, τετράδια 2.
18. Διατριβαί εις τον Όμηρον και σημειώσεις, τετράδια 4.
19. Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, τετράδια 3.
20. Οβέσσιος(;) Στοιχεία της Φιλοσοφίας, τμήμα Αον.
21. Του ιδίου Λογική, τετράδια 3.
22. Στοιχεία ιδεολογίας διάφορα.
23. Στοιχεία Λογικής.
24. Επιτομή Ρητορικής.
25. Στοιχεία της φιλοσοφίας του ανθρωπίνου νοός.
26. Επιτομή Φυσικής.
27. Γραμματική, ποίησις, τραγωδία, τετράδια 2.
28. Βίος Αισχύνου του ρήτορος, τετράδια 2.
29. Σοφοκλέους Οιδίπους Τύραννος, μετάφραση, τετράδια 6.
30. Δημοσθένους Ολυνθιακοί λόγοι τρείς, μετάφραση και κατά Φιλίππου.
31. Ιστορία των φιλοσοφικών συστημάτων δυο είδη, τετράδια 10.
32. Ηθική Φιλοσοφία.
33. Θουκιδίδου Αη συγγραφή μετά σημειώσεων.
34. Δημοσθένους εις τον περί παραπρεσβείας λόγον, μετάφραση.
35. Περί Φιλολογίας, τετράδιον 1.
36. Λουκιανού, Χάρων ή Επισκοπούντες.
37. Ιστορία του Εβραϊκού λαού.
38. Μελέτη της παλαιάς Γραφής, τόμοι τέσσερις.
39. Μαθήματα εκ των θείων Γραφών, μετάφραση, τετράδια 9.
40. Εκκλησιαστική Ιστορία, τετράδιον 1.
41. Ηθική.
42. Ιστορία της Φιλοσοφίας και μια σύντομος.
43. Ψαλτήριον.
44. Του αγίου Γρηγορίου μερικά τετράδια.
45. Σχέδια ανταποκριτικών γραμμάτων του.
46. Μερικά λογίδρια.
47. Φάκελλος εκ διαφόρων ατελών τετραδιών.
48. Φάκελλος ετέρος  του μάθήτου του (ως ο ίδιος λέγει).
49. Φάκελλος τρίτος διαφόρων γραμμάτων.

Κατάλογος των διασωθέντων βιβλίων του Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου

---

[Ο κατάλογος παρατίθεται στο βιβλίο της Ελένης Κούκκου, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, (1755-1830), Αθήνα 1964, σελ.203-205.]

1. Archives des decouvertes et des inventions nouvelles, volumes 5 in 8o.
2. Theatre des Grecs, par Brumoy; nouvelle edition par Raoul – Rochette, volumes 15 in 8o.
3. Lecons de philosophie de l’ esprit humain; par Dugald Stewart, volumes 2 in 8o.
4. Histoire de Sciences, morale, etc, par le meme vol. 1 in 8o.
5. Histoire universelle, par Muller, vol. 4 in 8o.
6. Histoire comparee des systemes des philosophes, par Gerond, vol. 3.
7. Elements de Morale, par Parey, vol. 2 in 8o.
8. Dictionnaire des auteurs classiques Grecs et Latins, vol. 2
9. Dictionnaire des Bomare, vol. 15.
10. Cours des Mathematiques et Artillerie, par Bezout, vol. 4.
11. La morale et la politique d’ Aristot, par Thurot, vol. 1.
12. Geographie de Lamp, vol. 2 in 12o.
13. Geographie methodique, vol. 1.
14. Cours complet de Rhetorique, par Amar, vol. 1.
15. Fragmens philosophiques, par Cousin, vol. 1.
16. Esquisses de philosophie morale, vol. 1.
17. Demosthene, vol. 1.
18. Opera de Platon, vol. 1.
19. Compusdio(;) di Storica Universale, vol. 1.
20. Misselllanea e Raccolta, vol. 1.
21. Storica Ecclesiastica, vol. 2.
22. Scienza de la Natura Generale, vol. 2.
23. Scelta di novelle morali, vol. 1.
24. Lezioni di Rettorica, par Blair, vol. 3.
25. Trigonemetria, vol. 1.
26. Sacra congragatione, vol.1.
27. Cornelio Nepote, vol. 1.
28. Nuovo organo, vol. 1.
29. Lexicon hebraicum, vol.1.
30. Φιλοστράτου Ηρωικά, έκδοση Boissonnad, vol. 2 in 8o.
31. Ποικίλα Ελληνικά, vol. 1.
32. Συνοδικόν, vol. 1.
33. Στοιχεία Φιλοσοφίας του Σοαβίου,  vol. 1.
34. Δημητρίου Καρακάση, vol. 1.
35. Δοκίμιον του Οικονόμου, vol. 1.
36. Περί αρχής και βάσεως των ανθρώπων, vol. 1.
37. Kατήχηση Οικονόμου, vol.1.
38. Αφήγηση ιστορική περί προόδου των μαθημάτων, vol.1.
39. Eισαγωγή εις την Γραμματικήν Θεοδώρου του Γαζή, vol.1.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

• Βαλέτας Γ., (1986), ''Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ο μέγας τζιώτης διαφωτιστής του Εικοσιένα'' από το βιβλίο των Γ.Βαλέτα – Δ.Βαρθαλίτη Αφιέρωμα στην πνευματική Κέα. Άγνωστες μορφές – Νέα κείμενα, Αθήνα, σελ.76-78.
• Γκιαλάς Αθ. Ι., (1975), ''Χίοι ιατροί κατά την εθνεγερσίαν του 1821'', Χιακή Επιθεώρησις 13,  σ. 111-121.
• Κούκκου Ελ., (1964), Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, (1755-1830), Αθήνα.
• Λαζαρίδης Κ., (1950), ''Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος'', Παιδεία τχ. 51, σελ. 498-503.
• Μαντουβάλου Μ., (1970), ''Άγνωστος επιτάφιος εις Κωνσταντίνον Βαρδαλάχον''. Παρνασσός 12, σελ. 667-675.
• Μαντουβάλου Μ., (1971), ''Ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος και τα ανέκδοτα σχόλιά του στον Γρηγόριο το Θεολόγο'', Παρνασσός 13, σελ. 682-687.
• Πρίντζιπας Γ., (1984), ''Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ένας πρωτοπόρος δάσκαλος του Γένους'', Θεολογία 55, σελ. 1144-1179.